“Open door” сонины “VIPERSON”-оор энэ удаа Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Хэлбичгийн ухааны доктор Я.Ганбаатар уригдлаа.

 -Монголын түүх, соёл, утга зохиолын тухай олон өгүүлэл нийтлэл тань манай сонин болон сайтуудад тогтмол гарч байна. Энэ хэдэн зуугаар тоологдох бүтээл туурвилыг амжиж хийснийг бодоход Та их залуугаасаа эрдэм шинжилгээний ажил хийж ирсэн болов уу гэж тааварлаж байна?

-Тийм ээ, би МУИС-д оюутан байхаасаа буюу бүр дал, наяад оны зааг үеэс л номын багш нэрт эрдэмтэн Чой.Лувсанжавтаныг даган Монгол судлалын ертөнцөд хөл тавьсан. Тэр цагаас хойш өдөр өнжилгүй эрдэм номын ажил хийж ирсэн дээ. Бас академич Ч.Далай, Н.Ишжамц, Д.Чимидцэрэн зэрэг нэрт түүхчид, хамба Х.Гаадан, монгол бичгийн Д.Чойжилсүрэн, хэл шинжлэлийн доктор С.Мөөмөө, С.Дулам, Ш.Чоймаа, хятад судлалын Ц.Базаррагчаа гээд мундгуудаар ном заалгасан минь ховорхон аз завшаан юм. Үүнийхээ хүчинд өнөөдрийг хүртэл хэдэн зуун өгүүлэл бичиж, тэр бүхнээ 20 шахам ном болгон хэвлүүлсэн байх юм. “Хүннүгийн түүх, соёл”, “Утга зохиолын тухай яриа”, “Утга зохиолын тухай өгүүллүүд”, “Их нүүдэл” гурамсан түүхэн роман гээд миний номуудыг уншигчид гайгүй мэддэг юм. Нэг хэсэг “Их нүүдэл” роман маань хүүхэд залуучуудын дунд бэлгэнд их явсан шүү.

-Энэ роман тань Хүннү Сүннүгийн түүхийг өгүүлдэг биз дээ?

-Тийм ээ. Ерээд оноос хойш монголчууд эх түүхээ эргэн харж идэвхтэй судалж эхэлсэн. Түүнээс өмнө маш их хаалттай байсан шүү дээ. Би оюутан цагаасаа эртний түүх, нүүдлийн соёл иргэншлийн түүхийг судалж ирсэн юм. Тэгээд цаг тавирахаар Хүннүгийн түүхийг тэрлэж, түүндээ тулгуурлан түүх-уран сайхны зохиол болгож бичсэн юм. Эхлээд Хүн гүрний мандаж бадарсан цаг үеийг бичсэн “Моодун шаньюй” гэдэг романаа хэвлүүлсэн. Дараа нь Хүн гүрэн задарч мөхсөн үеийн тухай “Хүүхэн шаньюй”, Европт нүүдэллэн очсон хүн нарын тухай “Тэнгэрийн ташуур Атилла” хоёр, гуравдугаар дэвтрийг нь бичсэн. Ингэхдээ би түүхийг санаанаасаа зохиогоогүй, гажуудуулаагүй, уран сайхны дүрслэлээр баяжуулж бичсэн гэж боддог.

 -Их зохиолч Д. Нацагдоржийн шүлгэнд “Хүннү, Сүннүгийн үеэс хөгшид өвгөдийн минь нутаг мину” гэж байдаг санагдана. Та ганцхан Хүннү гэж яриад байна. Хүннү Сүннүгийн учрыг хэлж өгвөл манай Уншигчдад сонин байх болов уу?

 -Аль аль нь хятаджсан нэр л дээ. Уугал нэр нь бол Хүн юм. Хятадын түүхэнд тэмдэглэгдэж, хэлцэгдэж ирснээр бол Хүн-нү буюу Хүн-боол гэсэн нэр. Сүннү гэдэг нь Сюн буюу Догшин боол гэсэн утгатай нэр. Хүн нар өмнөд хөршдөө дийлдэн эзлэгдэж, нэг хэсэг нь харьяанд нь орж номхрон суусны дараа тэднийг Гунну буюу Журамт боол гэж нэрлэсэн байдаг. Ийм түүхэн нэрс нэлээн бий. Монгол хэлэнд тэнэг гэсэн утгатай дүнхүү гэдэг үг бий. Энэ бол Дунху буюу Зүүн Хүн нар гэсэн нэр цагийн уртад утга солигдон өөр утга илтгэх болсны гэрч. Сэнхүү гэдэг үг дээр дурдсан Сюнху гэдэг нэрийн утга хувирсан хэлбэр нь. Хөөрүү, онгироо, сагсуу гэсэн утгатай үг шүү дээ. Энэ мэтчилэн мангуу, мундаг, гээд үгс олон бий. Энэ бол түүхэн хэл шинжлэлийн судалдаг зүйлс.

 -Та сүүлийн жилүүдэд маш сонирхолтой хэд хэдэн сайхан өгүүлэл, нийтлэл нилээн шаргуу ойр ойрхон бичлээ. Манай сонин, сайтад бүгд тавигдаж, хамгийн олон уншигчтай өгүүлэл нийтлэлээр шалгарч байгаад бид болон манай эрхэм Уншигчид баяртай байдаг юм.  Энийг бас тэмдэглэн өнгөрүүлэхгүй байж болохгүй болов уу гэж бодож байна.

-Баярлалаа. “Чингис хааны харц”, “Хубилай хаан авд мордсон нь”, “Ухаант хатдын үйлс зууныг нэвтлэн гэрэлтнэм”, “Хүннүчүүд монголын өвөг дээдэс биш гэж үү?”, “Манжийн хааны зуслан ордонд аялсан тэмдэглэл” зэрэг нэлээд өгүүлэл бичсэн. “Намрын дуун”, “Их Нямсүрэнгийн насны ойд”, “Яруу найргийн аралд зорчсон тэмдэглэл”, “Авьяаслаг шүлэгч Агай хатан”, “Норвегийн ой хэмээх анхны хайрын дууль”, “Ногоон нүдэн лам” гээд утга зохиолын судлал, шүүмжлэлийн тухай өгүүллүүд ч нэлээдийг бичсэн. Монгол судлалд өнөөдөр шинийг хийх цаг үе ирээд байна. Шинэ юм хийх хэрэгтэй байна. Тэр хятад хэлээр байгаа, тэр араб перс хэлээр байгаа, урьд өмнө гар хүрээгүй арвин их эх сурвалж, судлагдахуунуудыг судлья л даа.

 Би дээр хэлсэн. Түүх, соёл, утга зохиолын чиглэлээр насаараа хийсэн хэдэн зуун өгүүлэл материал бий гэж. Тэр бүгдээ эргэн харж сайт, сонингуудад өгч байгаа. Шинээр ч судалж бичиж байгаа. Өнгөрсөн хэдэн жил би Тайваньд ажилласан юм. Тайвань бол Монгол судлалын арвин их судлагдахуунтай газар. Тэндхийн музей, номын сан, архив гуравт манай их юм байна. Би багцаалж баримжаалан судалж байгаад ирсэн. Эхний алхмууд болгож хоёр том альбом хэвлүүлсэн. “Тайванийн “Хааны ордон” музей дэх Монголын түүх, соёлын өв дурсгалууд”, “Тайванийн Төв номын санд хадгалагдаж байгаа Монголын түүхийн сурвалж бичгүүд” гэдэг хоёр номыг Нийслэлийн ЗДТГ, “Оюу толгой” компанийн дэмжлэг, ивээн тэтгэлгээр хэвлүүлсэн. Тайванийн Үндэсний Төв номын санд Монголын түүх, соёлд холбогдох нэг зуу гаруй ном судар хадгалагдаж байна.

“Тайванийн “Хааны ордон” музейд дэх Монголын түүх, соёлын өв дурсгалууд” ном 

Тэдгээрийн дотор “Монголын нууц товчоо”-ны эхээс хуулбарласан хувь, “Саган сэцэний 1662 онд туурвисан “Хаадын үндэсний эрдэнийн товч”, Чингис хааны есөн өрлөгийн нэг Елүй Чуцайн “Өрнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл”, “Монголын түүхийн ойллого”, “Юань улсын үеийн яруу найраг, уран зохиолын эмхэтгэл” зэрэг судар, шасдир бий. Синика академийн архивт Монголтой холбоотой нийтдээ 14 мянга орчим бичиг материал хадгалагдаж байдаг агаад Их хүрээ, Улиастай, Ховдын амбан, Хиагт дахь хятад цэргийн үйл ажиллагаанд холбогдох материалууд гэж ангилсан байдаг. Үүнээс Их хүрээнд холбогдох нь долоон мянга, Улиастайн амбанд холбогдох нь дөрвөн мянга, Хиагтад холбогдох нь 1311, Ховдын амбанд холбогдох нь 612 бичиг материал байна. Хоёр талын судлаач эрдэмтэд хамтран хэд хэдэн төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн.

 -Та дипломат албаны хүн. Ноён дипломат Ганбаатар Бээжинд бас олон жил ажиллаж амьдрахдаа шинжилгээ судалгааны нэлээн юм хийсэн болов уу гэж бодож байна?

-Тийм ээ. Бээжин, Хөх хотод нийтдээ 10 жил ажиллаж амьдарсан. Төрийн алба хашихын хажуугаар эрдэм номын ажил их хийсэн үр өгөөжтэй он жилүүд байсан. Ер нь манай ГХЯ-ны нэг чухал үүрэг чиглэл бол дэлхийн олон улс оронд Монгол судлалыг дэмжиж хөгжүүлэх, гадаадад байгаа Монголын түүх, соёлын өв дурсгалуудыг олж сурвалжлах, судалж тогтоох явдал. Дэлхийн түүх Монголын түүхтэй салшгүй холбоотой. Хятад, Тайвань, Солонгос, Дундад Азийн орнууд, Орос, Араб, Персийн орнуудад Монголтой холбоотой маш их өв дурсгал бий. Бид тэр бүхэнд хүрч сурвалжилж, судалж, ард түмнийхээ, цаашилбал дэлхийн дахины хүртээл болгох ёстой. Сүүлийн жилүүдэд энэ талаар их ажил хийж байна. Миний хувьд гэхэд хэд хэдэн ном хэвлүүлсний дотор “Гүрний их нийслэл Хаанбалгас”, “Юань гүрний монголчуудын хятадаар бичсэн шүлгийн сонгомол”, “Нангиадын утга соёлын товчоон”, “Ляожайн өргөөнөө тэрлэсэн гайхам өгүүллүүд” зэрэг судалгаа, орчуулгын номууд бичиж хэвлүүлсэн. Бээжин хот бол XIII зууны Монголын их гүрний нийслэл байсан түүхт газар. Түүх, орчин үе хосолсон эртний их хотод амьдарч байгаагаа урьд мэддэггүй байсан.

2003 онд шиг санагдаж байна, түвдэч эрдэмтэн Л.Хүрэлбаатар багш  Японд багшлахаар явахдаа Бээжингээр дайрч явсан. Ер нь амралтаараа ч ирж очиж байсан юм. Нэг удаа надад “Хубилай хааны хаш сав байдаг гэсэн. Очиж үзье” гээд, хоёулаа сураглаж явсаар байгаад олж үзсэн юм. Монголын түүхэнд холбогдох гайхамшигтай өв дурсгалуудын нэг. Өнөөдөр Хятадын төрийн нэгдүгээр зэргийн үнэт эрдэнэ гэгдэн хадгалагдаж байдаг. Тэгээд Хүрэлбаатар багш надад: “Явуулын бид нар энэ бүгдийг үзэж судалж чадахгүй. Суурин суугаа та нар л хаана, юу байгааг олж, судалж тогтоох ёстой юм шүү” гэж захисан юм. Тэр цагаас хойш би хэдэн жил тасралтгүй судалсан даа. Бээжинд Монголын түүхтэй холбоотой маш их өв дурсгал байдаг. Бээжин ч гэлтгүй, Хятадын олон газар нутагт зөндөө бий. Тэр бүхэнд бид хүрч судалж шинжлэх, ард түмэндээ мэдүүлэх учиртай. Би Ардын жүжигчин кино найруулагч Г.Жигжидсүрэн гуайтай хамтарч Дайду-Хаанбалгасын тухай 9 ангит телевизийн цуврал, “Хүн гүрэн” гэдэг телевизийн 6 ангит цуврал баримтат кино хийсэн. TV5 телевиз, “Сэмүүн” продакшнтай хамтарч бас нэвтрүүлгүүд хийсэн. Энэ ажил үргэлжлэх ёстой. Бээжингээс гадна олон газарт очиж ийм судалгаа, сурвалжлага хийх санаа бий.      

-Та сүүлийн үед ямар бүтээл хийж байна? Энэ тухайгаа яриач.

-Хэд хэдэн ном бэлэн болгосон ч хэвлүүлж чадахгүй байж байна. “Хитан нарын түүх” гэдэг түүхийн бүтээлийг бараг арван жилийн өмнө бичсэн. Тэгэхээр судалгааг нь түүнээс ч өмнө хийж эхэлсэн байж таарна. Монголчуудын язгуурын өвөг дээдэс гэгддэг хитанчуудын тухай нарийвчилсан судалгаа хийх шаардлагатай. Х.Пэрлээ гуайн “Хитан нар, тэдний монголчуудтай холбогдох нь” гэдэг бүтээл 1959 онд гарснаас өөр судалгаа Монголд хийгдэлгүй өнөөг хүрч ирсэн гэхэд халагламаар. Бид ийм маягаар л эх түүхээ судалж тодотгож байна шүү дээ. Өнөөдөр Хятадад 10 мянган оюутан суралцдаг. Гэтэл тэдний дунд түүхээр суралцаж байгаа оюутны сураг алга. Лав наяад оны сүүлчээр Хятадад оюутан сургах болсон цагаас хойш ийм байна. Нэг ч түүхч бэлтгээгүй гэхэд хилсдэхгүй байх. Одоо болтол тодорч гялалзсан түүхч судлаач гарч ирээгүй байна. Хятад хэлгүйгээр монголын түүхийг судалж, тодотгож, урагшлуулах боломжгүй. Манай төр засгийн бодлого ийм л байна.

-Төр засгийн бодлого тийшээ төвлөрч чадахгүй байгаагаас гадна манай иргэдийн эрдэм мэдлэгийг ойлгох ойлголт өнгөц байх шиг.  Түүхийн судлалгүйгээр түүнд ач холбогдол өгөхгүйгээр гадаад орныг байтугай өөрийн орныг танин шинжлэхэд хэцүү байх даа?

-Манай эрдэмтэд шинэ юм бага хийж байна. Нэгнийхээ хийснийг хуулж, хувилж цэцэрхээд л байх юм. Ялангуяа залуучууд эрс шинэлэгээр сэтгэж зүтгэх ёстой. Цаг хугацаа урагшлан улирахын хэрээр түүх уг гүн рүүгээ улам ярган орж цаашлан судалдаг жамтай. Бид хаанаас эхтэй, хэнээс үүсэлтэй, хаана хэрхэн аж төрж байснаа ултай судлан тогтоох хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр амрыг харж XIII зуунд эргэлдсээр байх нь учир дутагдалтай.

 -Энэ бол уучилж боломгүй алдаа болох байх. Хятад судлал бүү хэл ЗХУ-аас хойш Орос судлалыг ч бас мартсан юм шиг. Нэн харамсалтай. Одоо уран зохиол руугаа эргэж орьё. Өнөөдөр түүхэн романууд их гарч байна. Та тэднийг уншдаг уу? Мэргэжлийн хүний хувьд ямар санагддаг вэ?

-Заримыг нь уншсан, заримыг нь уншаагүй.

 -Сонин хариулт байна?!

 -Түүхэн зохиол бүтээл олшрох нь муу биш. Хүмүүс эх түүхээ сонирхдог, уншдаг болно. Тэр хэрээр түүхийн тухай мэдлэг, ойлголттой болж, түүнийгээ зузаатгана. Гадаад улс орнуудад түүхэн уран зохиол том байр эзэлдэг. Тийм учраас манайд түүхэн уран зохиол их бичих болсон нь муу юм биш. Одоо чинь хүн юу дуртайгаа хийдэг ардчилсан, чөлөөт цаг үе шүү дээ. Харин чанарыг анхаарах ёстой. Уран бүтээлийн чанарын тухай асуудал хэзээ ч байх ёстой зүйл. Өнөөдөр нэг хэсэг хүн зохиол бүтээл хийж, нөгөө хэсэг нь тэднийг хурцаар шүүмжилж байна. Аль аль нь байдаг л зүйл. Шүүмжлэлийг зөв талаас нь хүлээн авч алдаа буруугаа дараа дараачийн бүтээлдээ давтахгүй байх, засч залруулах нь чухал. Түүхийн судалгаа ч тэр, түүхэн уран бүтээл ч тэр, болж өнгөрсөн бодит түүхийг сөхөн тодотгож байгаа хэрэг. Бодит түүхийг уран сайханжуулна гэдэг санаан зоргоор мушгин гуйвуулахын нэр биш. Санаанаасаа зохиогоод, хэт уран сайханжуулаад, огт болоогүй юмыг болсон мэтээр бичиж болохгүй.

 -Түүхийг хэт их фантаазлавал өнөө түүхийг гуйвуулна гэдэг болох байх л даа. Та судлаач, дипломат албаны хүн төдийгүй зохиолч, орчуулагч хүн. Энэ чиглэлээр ямар бүтээл хийж байна? Ялангуяа зохиол бүтээлийнхээ талаар тодруулж яривал ямар вэ?

-Уран зохиолын хувьд гэвэл, би хийдэг юмаа хийгээд л явж байгаа. Ажил албаны онцлогоос шалтгаалаад утга зохиолын үйл амьдралд идэвхтэй оролцож чадахгүй юм. Нэлээн хэдэн жил гадаадад ажиллалаа. Яваандаа болох байлгүй дээ гэж бодож байгаа. Гэхдээ би Монголын утга зохиолын ертөнцтэй байнга холбоотой байж “Утга зохиол” сонин, “Цог” сэтгүүлээ захиалан үзэж, тэндээс л Монголын их утга зохиолын амьдралын тухай, хаана юу болж, ямар ном бүтээл гарч байгааг олж мэдэж байх юм даа. Зарим том арга хэмжээнд оролцолгүй яахав. Хууччуул маань хуучнаараа бичиж туурвиж байна. Шинэ үеийнхэн түрэн гарч ирж байна. Эмэгтэй зохиолчид түлхүү төрж, том том романууд туурвих болж. Дэлхийн утга зохиол яаж хөгжиж байна, Монголынх аль хавьд нь байна гээд харьцуулж хардаг. Яруу найргийн “Болор цом”, хүүрнэл зохиолын “Утгын чимэг” наадмуудыг үзэж л байна.

 -Эдгээр наадам танд ямар санагдаж байна? Үүгээр Монголын утга зохиолын өнөөгийн байдлыг дүгнэж болох уу? Зарим нь ийм уралдаан тэмцээн гадаад оронд байдаггүй гэж үгүйсгэх нь ч бий. Миний хувьд бид заавал гадаадтай адил байх албагүй шүү дээ. Уран зохиолд хандах ард түмний өөрийн онцлог байна. Бас байдаггүй гэдгийг хэн бүрэн ноттой мэддэг юм бол гэдэг ч юм уу.

-Нэг талаас хэлвэл болно, нөгөө утгаараа болохгүй. Яагаад болно гэж байна вэ? гэвэл, яруу найраг, хүүрнэл зохиол хоёр бол утга зохиол хэмээх их ертөнцийн үндсэн хоёр багана. Тиймээс энэ хоёр наадамд сойж байгаа бүтээлүүдээр ерөнхийд нь дүгнэж болно. Тэгвэл Монголын утга зохиол хөгжил хөдөлгөөн багатай байна гэж хэлмээр байна. Шинэ юм, часхийсэн бүтээл алга. Дэлхийд Монголын утга зохиолыг төлөөлөх тийм чансаатай сайн бүтээл гарахгүй байна. Гэхдээ олон хүн шүлэг найраг, зохиол бүтээл туурвидаг болж. Иймд бүхэлд нь болохгүй бүтэхгүй байгаа мэтээр үзвэл өрөөсгөл болно. Энэ наадмуудад ордоггүй олон уран бүтээлчид бий. Хоёр янзын дүр төрх харагдаж байна. Нэг хэсэг нь хуучнаараа бичиж байна. Нүүдэлчин малчин ахуй, түүнийг уянгалуулан дуулсан уламжлалт өгүүлэмж, дүрслэл, хот айл, хамт өссөн залуусын бүтэлгүй хайр дурлал, цэрэгт явсан ах, хадамд очсон айлын эгч гээд нүүдэл нүүдэл, бас дахин нүүдэл суудал...

 Нөгөө хэсэг нь өнөөгийн цаг үе, нийгмийн сэдэв рүү орж, хот суурин газрын, орчин үеийн амьдрал аж төрөл, хүүхэд залуучуудын үеэрхэл нөхөрлөл, цаашлаад бүр Монголын хавтгайгаас халиад дэлхий даяар хэсч тэнүүчлээд интернациональ хайр дурлал, адал явдлыг сэтгэж зохион бичих болжээ. Цагийн төрх биз дээ. Болохгүй нь юу байхав Гэхдээ судлаач шинжээчдийн хэлээд шүүмжлээд байгааг хүлээн авч, цаашдын зохиол бүтээлдээ анхаарах нь зөв дөө. Солонгосын телевизийн сериалууд шиг савангийн дууриуд бий болж эхэллээ гээд байгаа нь үнэний хувьтай ч болох ёстой юм болж байгаа нь л тэр. Харин тухайн уран бүтээлийн чанар чансаа, жинхэнэ сайн бүтээл, хиймэл зохиомол зүйл эсэхийг нь утга зохиолын судлаач шинжээчид, бас цагийн шалгуур ялгаж салгаад өгнө дөө.